Tsunami van 2004 was de hel op paradijselijke eilanden
Zondagochtend 26 december 2004 wordt de zeebodem opgeschud door een aardbeving bij het Indonesische eiland Sumatra.
De aardbeving is de krachtigste in vier decennia, en de energie ervan komt overeen met de kracht van 23.000 atoombommen.
De schok brengt de enorme watermassa’s van de oceaan in beweging, en enkele minuten later spoelen tot 30 meter hoge vloedgolven over de Indonesische stad Banda Atjeh, die het dichtst bij het epicentrum van de aardbeving ligt.
160.000 inwoners verdrinken in de gulzige golven, maar de ramp begint pas. Enkele uren later beuken gigantische golven op de kusten van 13 landen, en ruim een kwart miljoen mensen komt om het leven.
Animatie: Tsunami breidt zich uit over de Indische Oceaan in 2004
Op 26 december, tweede kerstdag, 2004 werden 14 landen rond de Indische Oceaan getroffen door een tsunami met een ongekende omvang en kracht. Zeker 226.000 mensen komen om het leven. Deze video laat de reis van de tsunami zien, vanaf het epicentrum niet ver van Sumatra.
Hoe ontstaat een tsunami?
Tsunami is Japans en betekent ‘havengolf’, en het woord is niet voor niets uit het Japans afkomstig.
De meeste tsunami’s ontstaan namelijk door aardbevingen, en het Aziatische eilandenrijk ligt op de rand van drie tektonische platen in een van de meest actieve aardbevingszones op aarde.
Een tsunami kan echter ook ontstaan als gevolg van een vulkaanuitbarsting, lawine of meteorietinslag. De meest verwoestende tsunami die de aarde ooit heeft meegemaakt, is miljoenen jaren geleden waarschijnlijk veroorzaakt door meteorietinslagen in zee.
Een zeebeving kan enorme hoeveelheden water verplaatsen, die bij de kusten veranderen in reuzengolven.
© Ken Ikeda Madsen
Zeebodem duwt het water weg
Een zeebeving stuwt de zeebodem op en brengt het water in beweging, weg van het epicentrum. In de diepe zee is de golf maar een rimpeling in het water, maar die kan wel honderden kilometers breed zijn.
© Ken Ikeda Madsen
Golf verliest snelheid
De watermassa’s verplaatsen zich met soms wel 1000 km/h. Bij de kusten worden ze door de hogere zeebodem geremd tot 30 à 40 km/h. De druk zuigt het water weg van het strand, en door de extra hoeveelheid water zwelt de golf aan.
© Ken Ikeda Madsen
Water spoelt over land
De watermassa’s komen opnieuw op het strand af. Een golf van gigantische afmetingen – tot wel 30 meter hoogte – treft het land met een kracht die hele steden kan wegvagen.
Wat de oorzaak ook is, de mechanica van de tsunami is hetzelfde: bij een krachtige zeebeving beweegt de zeebodem op en neer en begint de waterkolom van bodem tot zeespiegel te klotsen, net zoals wanneer je een steen in zee gooit.
Daardoor ontstaan er ringen in het water, die van het centrum van de aardbeving wegtrekken.
Op volle zee is een tsunami nauwelijks waarneembaar, want vanwege zijn golflengte van enkele honderden kilometers is de golf zelden meer dan een halve meter hoog.
Met ongeveer 1000 km/h raast de vloedgolf op het land af. Hier vertraagt de tsunami tot 30 à 40 km/h, en de golflengte, die voorheen over kilometers was gespreid, wordt plotseling samengeperst.
Het gevolg is dat het water wordt opgestuwd tot een metershoge verticale muur van water die op de kusten beukt.
Fijngevoelige meters pikken tsunami op
Sinds 1948 bestaan er al waarschuwingssystemen voor tsunami’s in de Stille Oceaan. Toen richtten de Amerikanen op Hawaï het Pacific Tsunami Warning Center op.
De systemen bestaan uit een gevoelige drukmeter – een tsunameter – gemonteerd op de zeebodem. Het instrument kan de drukveranderingen die een passerende tsunami veroorzaakt, registreren.
De metingen worden verzonden naar een boei op het zeeoppervlak, die de gegevens naar een satelliet stuurt met contact naar alarmcentrales over de hele wereld. Hier gebruiken experts de gegevens om het risico op een tsunami te berekenen en indien nodig alarm te slaan.
In Indonesië zou een waarschuwingssysteem geen verschil hebben gemaakt toen de tsunami in 2004, enkele minuten na de aardbeving, toesloeg, maar een waarschuwingssysteem zou de tienduizenden mensen die enkele uren later omkwamen in de vloedgolf misschien genoeg tijd hebben gegeven om te ontkomen, al waren het misschien maar minuten.
Indische Oceaan, 2004
Oorzaak: aardbeving
Dodental: 230.000
Sicilië, Italië, 1908
Oorzaak: aardbeving
Dodental: 75.000
Lissabon, Portugal, 1755
Oorzaak: aardbeving
Dodental: 40-50.000
Krakatau, Indonesië, 1883
Oorzaak: vulkaanuitbarsting
Dodental: 40.000
Tōhoku, Japan, 2011
Oorzaak: aardbeving
Dodental: 18.000
Japan is het best voorbereid op een tsunami
Tegenwoordig heeft Indonesië 22 waarschuwingsboeien, die allemaal zijn aangebracht na de tsunami in 2004. Het probleem is dat de boeien sinds 2014 buiten gebruik zijn vanwege vandalisme en verwaarlozing.
Daarom gingen de waarschuwingslichten ook niet aan op 28 september 2018, toen een aardbeving een tsunami op het eiland Sulawesi afstuurde, waarbij 1200 mensen omkwamen.
In de nasleep van de laatste tsunami heeft de president van Indonesië verklaard dat er in een nieuw waarschuwingssysteem moet worden geïnvesteerd. En hij kan te rade gaan bij Japan.
Toen een van de krachtigste aardbevingen ooit in 2011 een tsunami naar de Japanse miljoenenstad Sendai stuurde, werden mensen enkele minuten na de eerste schokken gewaarschuwd voor de overstroming via tv, radio en sms-berichten. Daardoor hadden ze een minuut of 13 om zichzelf in veiligheid te brengen voordat de tsunami de kust bereikte.
In totaal stierven ongeveer 18.000 Japanners in de watermassa, wat meevalt als je bedenkt dat er 580.000 mensen in het gebied aan de kust woonden.
Zowel Japanse als Amerikaanse wetenschappers werken voortdurend aan het verfijnen van de waarschuwingssystemen door onder meer de seismische metingen te koppelen aan gps-metingen op het aardoppervlak.
Gps-metingen kunnen zelfs de kleinste aardverschuiving registreren. De bewegingen lijken te versnellen in de weken en maanden die aan de echte aardbeving voorafgaan, en kondigen aardbevingen aan die tot tsunami’s kunnen leiden.
De Amerikaanse geoloog Gerard Fryer van het tsunamiwaarschuwingscentrum van de VS, National Oceanic and Atmospheric Administration’s Pacific Tsunami Warning Center, twijfelt er niet aan dat waarschuwingssystemen het belangrijkste bolwerk zijn tegen de allesverwoestende tsunami’s.
‘Er zou niemand meer hoeven te sterven door een tsunami, zolang de waarschuwingssystemen maar goed werken,’ zei Gerard Fryer tegen de website The Verge.
‘En we worden er steeds beter in om die te maken.’
Kaapverdië, Afrika, 71.000 v.Chr.
Een van de grootste tsunami's ooit geregistreerd in de geologische geschiedenis vond duizenden jaren geleden plaats in de Kaapverdische archipel, 500 kilometer voor de westkust van Afrika.
De tsunami werd veroorzaakt doordat een enorme landmassa van een vulkaan de oceaan in viel en golven tot 170 meter over een nabijgelegen eiland stuurde.
De wanden van sommige zeevulkanen storten om de zoveel tijd in. Het gesteente dondert van de wanden en duwt tegen het water daaronder, wat leidt tot tsunami's.
100.000 jaar geleden vond een vergelijkbare instorting van een vulkaan plaats op Hawaï. Dit leidde tot een reuzenvloedgolf die land overspoelde tot 300 meter hoogte.
Noord-Europa, 6200 v.Chr.
Duizenden jaren geleden brak een stuk zeebodem zo groot als IJsland van het Noorse continentale plat af, zo’n 1000 kilometer naar het midden van de Atlantische Oceaan.
De aardverschuiving resulteerde in gigantische tsunami's met golven tot 25 meter hoog, die met 130 km/h over IJsland, Groenland, Noorwegen, de Faeröer, Schotland, Engeland en de Shetlandeilanden spoelden.
De tsunami’s kwamen tot diep in de Noordzee en troffen de Deense kust met metershoge golven. Dat blijkt uit een Deens onderzoek uit 2015.
De zeebeving is de op twee na grootste aardverschuiving die we in de geschiedenis kennen – en de grootste die een tsunami heeft veroorzaakt.
Sicilië, Italië, 6000 v.Chr.
Slechts 200 jaar na de megatsunami in Noord-Europa kreeg Europa er nog een voor zijn kiezen.
De vulkaan Etna op Sicilië explodeerde in een regen van lava, as en magma en stuurde 6 kubieke kilometer gesteente en lava – het equivalent van heel Manhattan – met 320 km/h naar zee.
Analyses van de zeebeving laten zien dat de vulkanische lawine een megatsunami van 40 meter heeft voortgebracht, die zich uitstrekte over de Middellandse Zee en op drie continenten op de kusten in beukte.
Als een tsunami van die omvang vandaag de dag zou toeslaan, zou Zuid-Italië binnen 15 minuten worden overstroomd.
Een uur later zou het water de westkust van Griekenland bereiken. En na slechts drie uur zouden de gigantische golven helemaal de Middellandse Zee zijn overgestoken en de kusten van Israël, Libanon en Syrië hebben bereikt.
Alexandrië, Griekenland, 365 v.Chr.
Op 21 juli 365 v.Chr werd Alexandrië in Egypte getroffen door een megatsunami veroorzaakt door een aardbeving in Griekenland.
Eerst trok het water zich terug van de Egyptische stad, waardoor veel inwoners de droge zeebodem op gingen en de vele vissen verzamelden die daar lagen te spartelen.
De toen levende geschiedkundige Ammianus Marcellinus beschreef het voorval als volgt: ‘Iets na zonsopgang – na een aanhoudend onweer – begon de vaste, stevige grond te trillen en te beven. Toen de trillingen ophielden, trok de zee zich terug van de kust, zodat je de bergen en valleien kon zien die de natuur tot dan toe verborgen had gehouden en die nu voor het eerst zonnestralen ontvingen.’
Toen de watermassa's zich kort daarna onvermijdelijk verzamelden tot een reuzengolf die op de kust afraasde, werden tal van gebouwen verwoest en werden schepen tot 2 kilometer verderop aan wal geslingerd.
Naar schatting kwamen er meer dan 50.000 inwoners van de stad om door de tsunami.
