Op 26 december 2004 sloegen golven van tientallen meters hoog over de kust van Atjeh, de Indonesische provincie in het uiterste noordwesten van Sumatra.
Vlak voor de kust vond een zeebeving plaats die een verwoestende tsunami veroorzaakte die overal langs de Indische Oceaan de kusten teisterde, tot aan Somalië toe. Alleen al in Atjeh vielen 160.000 doden, en nog veel meer mensen raakten dakloos.
Uit nieuw bewijsmateriaal, dat onlangs werd gepubliceerd in het vakblad Proceedings of the National Academy of Sciences blijkt dat ruim zeshonderd jaar geleden toen bestaande kustplaatsen in Atjeh werden weggevaagd bij een soortgelijke tsunami. Die verwoesting speelde mogelijk een rol bij de opkomst van het machtige sultanaat Atjeh.
In 2006 werkte archeoloog Patrick Daly samen met de autoriteiten in Atjeh aan het behoud van cultureel en religieus waardevolle locaties die waren verwoest door de tsunami in 2004. Hij stuitte langs de kust op prachtig versierde oude islamitische grafstenen die waren omgevallen en die langzaam steeds verder waren geërodeerd.
“Het was best aangrijpend om te zien hoe ze door de golven verspreid waren weggesmeten,” vertelt hij.
Hij begon zich af te vragen hoe vaak er in het verleden sprake was geweest van tsunami's en wat de invloed daarvan was geweest op het leven van de inwoners van Atjeh. De noordwestelijke punt van Sumatra, waar nu de hoofdstad van Atjeh, Banda Atjeh, ligt, was ooit de eerste of laatste plek waar schepen aanlegden die de Golf van Bengalen overstaken. Het sultanaat Atjeh dat daar in de zestiende eeuw ontstond, was een van de weinige Aziatische rijken dat eeuwenlang weerstand wist te bieden aan het kolonialisme. Er was echter weinig hard archeologisch bewijsmateriaal voor nederzettingen in de regio vóór de zeventiende eeuw.
Daly, werkzaam aan het Earth Observatory of Singapore, en zijn collega's van de Syiah Kuala University in Atjeh, begonnen aan een systematisch onderzoek van de kust. Ze gingen langs zo'n veertig kustplaatsen om met oude bewoners te praten en historische sporen van menselijke bewoning in kaart te brengen, zoals grafstenen, scherven aardewerk en oude funderingen van moskeeën.
“De allereerste kaart die ik onder ogen kreeg, vertelde het verhaal al grotendeels,” aldus Daly. “Het was fantastisch. We zien langs de kust verschillende hele afgetekende concentraties van materiaal. Daaruit bleek duidelijk dat er tien nederzettingen waren geweest.”
Aan de hand van de ouderdom van de scherven aardewerk in de nederzettingen, kwamen de onderzoekers zelfs tot een nog opvallender ontdekking. De kustdorpen lijken allemaal rond de elfde en twaalfde eeuw te zijn ontstaan, maar alle negen laaggelegen nederzettingen langs een veertig kilometer lange kuststrook leken rond 1400 weer te zijn verlaten.
Uit onlangs ontdekt geologisch bewijsmateriaal bleek dat de regio in 1394 werd getroffen door een tsunami. “Maar we hadden geen idee van de omvang, hoe krachtig en verwoestend die was geweest,” aldus Daly. De nieuwe archeologische vondsten wijzen erop dat de tsunami, die vermoedelijk leek op die uit 2004, alle laaggelegen dorpen in de regio verwoestte.
De enige nederzetting in Atjeh die de tsunami in 1394 lijkt te hebben doorstaan, lag op een heuveltop, buiten bereik van de golven. Volgens Daly en zijn collega's was dat Lamri, een handelsplaats die bekend was uit oude documenten over de middeleeuwse zijderoute. In Lamri vonden de onderzoekers kwalitatief hoogstaand aardewerk uit verschillende delen van China en zelfs uit het verre Syrië, dat ze niet vonden in de lagergelegen dorpen.
Maar aan het begin van de zestiende eeuw ging het snel bergafwaarts met Lamri. Enkele tientallen jaren eerder waren mensen begonnen met de wederopbouw van de door de tsunami verwoeste dorpen. Uit de toename van de hoeveelheid kwalitatief hoogwaardig aardewerk en grafstenen met namen van de elite uit andere regio's langs de Straat Malakka, die Sumatra scheidt van het Maleisisch schiereiland, blijkt dat de handelsroutes werden verlegd naar de lagergelegen regio.
Daly en zijn collega's vermoeden dat de nieuwe bewoners van deze laaggelegen kustdorpen niet de lokale overlevenden of hun nakomelingen waren die weer terugkeerden naar hun geboortegrond. Ze denken dat het door de tsunami verwoeste gebied ideaal gelegen woonruimte bood aan islamitische handelaren die van elders werden verdreven door Europeanen op zoek naar invloed in de regio. (De Portugezen veroverden het nabijgelegen Malakka in 1511). Deze nieuwkomers vormden mogelijk de basis voor het sultanaat Atjeh, een machtig Islamitisch koninkrijk.
“Na een tsunami kan een periode van wederopbouw en bloei plaatsvinden,” vertelt Beverly Goodman, een geo-archeoloog aan de University van Haifa in Israël die ook onderzoek doet naar tsunami's in het verleden en die geen deel uitmaakte van het onderzoeksteam.
Geologen en archeologen hopen dat onderzoek naar tsunami's in het verleden kan bijdragen aan meer inzicht in hedendaagse gevaren.
“Als we alleen afgaan op wat we uit eigen ervaring weten, dan levert dat een enorme onderschatting op van de wereldwijde kans dat een tsunami plaatsvindt en van het effect ervan,” stelt Goodman.
Ze wijst erop dat uit de ramp in 2004 bleek hoe kwetsbaar Atjeh is. Maar met de in deze nieuwe studie gebruikte methode kan ook de kwetsbaarheid van andere plekken worden vastgesteld, waar niet onlangs nog een ramp plaatsvond.
“Dit soort onderzoek is heel belangrijk om dat soort oudere gegevens boven water te krijgen, zodat we beter weten wat de risicofactoren zijn,” aldus Goodman. “Gegevens over sediment en archeologische vondsten zijn heel belangrijk om die gaten in onze kennis te dichten.”
Maar misschien is het een nog grotere uitdaging om te bedenken hoe mensen zich moeten voorbereiden op zeer zeldzame gebeurtenissen.
“Als je tegen mensen zegt dat er de komende eeuwen op een zeker moment een nieuwe tsunami zal plaatsvinden die de hele regio zal verwoesten, maar dat we niet weten wanneer, dan zijn er talloze mensen bereid om dat risico te nemen,” aldus Daly.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
